مجموعه مقالات قرآن و طب ؛ ج‏3بخش‏اول ؛ ص418

قرآن، دواى دردها:

قرآن، نسخه‏اى که حقیقت آن، اقیانوسى است بیکران که رسیدن به اعماقش جز براى ائمه هدى علیهم السّلام میسر نیست و غیر از معصومین کسى را توان دست‏یابى به کنه و ذات این کتاب آسمانى و آیاتش نمى‏باشد. آن‏چنان شفا و آرامشى در نهاد این تحفه آسمانى نهفته است که آفریننده‏اش خود درباره آن چنین مى‏گوید:" و ما آنچه از قرآن فرستادیم، شفاء و رحمت براى اهل ایمان است" (الاسراء 82)

قرآن براى مراتب تکامل بشر روشهاى خاصى دارد. آنان که بر سر سفره علم و هدایت ائمه معصومین علیهم السّلام، این حاملان قرآن قرار مى‏گیرند مى‏توانند این روشهاى خاص قرآن را در زندگى خود پیاده کنند و روح و روان و جسم و جان خود را با قرآن سیراب نمایند.

امیر المومنین (ع) مى‏فرمایند: «درمان تمام دردها در قرآن وجود دارد، قسم به آن کسى که پیامبر را برانگیخت و خاندانش را گرامى داشت درمان سوختن، غرق شدن، دزد، گریختن‏

مجموعه مقالات قرآن و طب، ج‏3بخش‏اول، ص: 419

حیوانى از صاحبش، یا گمشده‏اى، یابنده فرارى، همه و همه درمانش در قرآن است، از آن بپرسید تا از قرآن جواب دهم.

همچنین پیامبر (ص) فرمودند: هرکس درمانش را از قرآن کریم نگیرد خداوند او را شفا نمى‏دهد. و فرمودند که هرکس با اعتقاد کامل، سوره حمد را بر مرده بخواند هرآینه زنده خواهد شد.

امام باقر علیه السّلام نیز مى‏فرمایند: «فى القرآن شفاء من کل داء» درمان هر دردى در قرآن کریم وجود دارد.

1. پیامبر صلّى اللّه علیه و آله فرمود: فضل قرآن بر سخنان دیگر، همچون فضل و برترى خدا بر آفریدگان است. (بحار الانوار، ج 92، ص 19) و در جاى دیگر مى‏فرماید: قرآن از همه چیز، جز خدا، برتر است، پس هرکه قرآن را پاس دارد خدا را پاس داشته است و هر که قرآن را پاس ندارد، احترام خدا را سبک شمرده است (16).

3. امام سجاد علیه السّلام فرمود: اگر همه‏ى کسانى که میان خاور و باخترند بمیرند و فقط قرآن با من باشد، از تنهائى وحشت نمى‏کنم (17).

5. حضرت امام صادق علیه السّلام فرمود: قرآن عهدنامه‏ى خداوند است به سوى خلقش، شایسته است که هر فرد مسلمان به عهدنامه‏ى خدا نگاه کند و هر روز پنجاه آیه از آن را بخواند (18).

6. امام على علیه السّلام فرمود: خداوند در کلام خود تجلّى کرده است، ولى مردم نمى‏بینند (19).

7. امام صادق علیه السّلام فرمود: قرآن گفته‏ى خدا است و کتاب عزیزى است که باطل از هیچ طرف به آن راه ندارد، نازل شده‏اى است از سوى خداى حکیم و حمید (20).

8. امام صادق (ع) فرمودند هرکس یک‏صد آیه از قرآن کریم (از هرجایى که بخواهد) را تلاوت نماید و بعد از آن هفت مرتبه یا اللّه بگوید اگر بر سنگ سخت دعا کند هرآینه شکافته گردد.

مجموعه مقالات قرآن و طب، ج‏3بخش‏اول، ص: 420

9. امیر المومنین على (ع) فرمودند هرکسى از چیزى بترسد بخواند از هرجاى قرآن یک‏صد آیه و سه مرتبه بگوید «اللّهم اکشف عنّى البلاء» ترسش زائل گردد

10. حضرت موسى بن جعفر (ع) فرمود هرکه به یک آیه قرآن اکتفا کند (بگوید یک آیه مرا بس است) از شرق و غرب همان آیه او را بس است هرگاه با یقین بخواند

       

        مفهوم قرآن‏ درمانى:

خواندن قرآن با شیوه قرائت مجلسى مى‏تواند به افراد مبتلا به بیمارى آلزایمر کمک کند تا حافظه درازمدتشان را به کار اندازند؛ همچنین همخوانى قرآن با همسالان یا درمانگر مى‏تواند مهارتهاى میان فردى را افزایش دهد و کارکردهاى اجتماعى را بهبود بخشد. از همه مهمتر اینکه افراد احساساتشان را در روشى مطمئن و آرامش‏بخش بوسیله قرائت، گوش کردن، درک مفاهیم و ... قرآن بیان مى‏کند و از تاثیرات شگرف آن بهره‏مند مى‏شوند. البته قرآن‏درمانى فقط در خدمت افرادى که داراى انواع مختلف ناتوانى ها هستند به کار برده نمى‏شود، بلکه در شرایط مختلف پزشکى نیز سودمند است؛ از جمله کاهش فشار روانى یا درد، زایمان، توانبخشى بیماران سکته‏اى و مبتلایان به بیمارى پایانه (بیمارى‏هایى که علاج‏ناپذیرند و مرگبار هستند مانند ایدز و ...) البته مسئله عمده‏اى که در اینجا براى درمانگر مطرح است کاهش درد و تحمل آن در شیوه درمان و یا کمک به بیمار براى دستیابى به کارکردهاى بهینه است.

قرآن‏درمانى در حال رشد فزاینده‏اى در کشورهاى مختلف جهان و بویژه در سالهاى اخیر است و همواره بر این امر تاکید گردیده است که اساسا قرآن در درمان اشخاص مبتلا به وضعیت‏هاى مختلف پزشکى کارایى بسیارى دارد.

چیستى قرآن‏ درمانى:

برخى معتقدند که امراض، نتیجه عدم هارمونى در وجود فرد است و قرآن با قدرت معجزه‏آساى خود مى‏تواند با برگرداندن هارمونى و نظم در بدن و روح، سلامتى را براى فرد مورد نظر به ارمغان آورد.

پژوهشهاى انجام شده نشان مى‏دهد که غده تالاموس به‏عنوان مهمترین غده در مغز انسان، محرکهاى صوتى را به وسیله سیستم‏هاى عصبى دریافت و در کنار حافظه و تخیل‏

مجموعه مقالات قرآن و طب، ج‏3بخش‏اول، ص: 421

به آنها پاسخ مى‏دهد. غده هیپوفیز نیز که از غده تالاموس فرمان دریافت مى‏کند به محرکهاى صوتى پاسخ مى‏دهد و موجب بروز ترشحاتى مى‏شود که نتیجه آن آزادسازى ماده آرام‏بخشى به نام آندروفین خواهد بود. با توجه به اینکه مهمترین اثر ماده مزبور، تسکین درد در انسان است به سادگى مى‏توان به ارزش قرآن‏درمانى پى برد که عملا موجبات آزادسازى ماده آندروفین را فراهم مى‏سازد. همان ماده‏اى که علاوه بر تسکین درد باعث انبساط و شادى در انسان مى‏شود.

صوت انسان مى‏تواند به میزان قابل توجهى در تسکین و تقلیل وضعیت بحرانى بیمارانى که در بخش آى سى یو بسترى شده‏اند نیز تاثیر داشته باشد. زیرا ثابت شده است که سیستم اعصاب انسان به محرکهاى صوتى با فراز و فرودهاى منظم، پاسخ مثبت مى‏دهد.

قرآن‏درمانى یک فرآیند فعال است. در قرآن‏درمانى، انتظار مى‏رود که قرآن ما را دربرگرفته و در تمام وجودمان جریان پیدا کند.

نکته حائز اهمیت در قرآن‏درمانى تمرکز و اندیشه در مورد آن چیزى است که «قرآن درمانگر» براساس مفاهیم قرآنى، درمان‏جو را به آن متوجه مى‏سازد. باید در نظر داشت که «انرژى مثبت در پى اندیشه مثبت مى‏آید» و هرجا فکر و تمرکز باشد انرژى هم وجود دارد.

براى بهتر گوش دادن به قرآن دو مطلب را باید به خاطر سپرد:

صداى قرآن در حدى باشد که شما با آن راحت هستید 2- خودتان را تسلیم قرآن کنید.

کاربردهاى قرآن‏درمانى:

افرادى که در ارتباط کلامى مشکل دارند با قرائت قرآن در دستگاهها و به شیوه‏هاى مخصوص مى‏توانند در شمرده تلفظ کردن اصوات، گفتار مورد نیاز و مهارت در تشخیص لغات، رشد و تمرین کنند. نواى آهنگین و موزون قرائت قرآن نیز مى‏تواند تقویت جریان تکلم را در اختلالات گفتارى مانند لکنت زبان آسان سازد. از قرآن براى اشخاص زبان پریش به‏عنوان روشى براى برقرارى رابطه کلامى مى‏توان استفاده کرد. در این روش جملات کوتاه و آیاتى منتخب در نمونه‏هاى ساده آهنگین، به شیوه قرائت خوانده مى‏شود.

مجموعه مقالات قرآن و طب، ج‏3بخش‏اول، ص: 422

به موازاتى که بیماران عبارات و جملات را یاد گرفتند، دستگاهها و آهنگهاى قرائت کمرنگتر مى‏شوند، این روش بر پایه این نظریه قرار گرفته که وقتى نیم‏کره سمت چپ، آسیب مى‏بیند مى‏توان به وسیله اغراق در قرائت (دستگاه و آهنگ، با تأکید بیان کردن و استفاده از جملات و آیات آهنگین) با کمک نیم‏کره راست مغز، تکلم را کمک، تحریک و تسهیل کرد. از قرآن مى‏توان در چند منظور درمانى استفاده کرد: 1- کاهش حواس‏پرتى 2- رهایى از تنش ها و حساسیت‏هاى شدید 3- افزایش احساس ارزش شخصى قرآن‏درمانى مى‏تواند در زمینه تقویت کارکرد جسمى و روحى این افراد مؤثر واقع شود و با افزایش اعتماد به نفس در ایشان، انرژى مثبت را تقویت کرده و موجب آرامش روان و انبساط روح در این‏گونه افراد شود

ناب‏ترین منبع آرامش:

قرآن، نابترین منبع آرامش و زلالترین چشمه آفرینش است. تنها کسانى به این اکسیر حیات دست خواهند یافت که با این کتاب آسمانى یعنى قرآن، عجین شوند و روحشان منزلگاه آفتاب جهانتاب کلام وحى گردد. آرى، جویندگان راستین آرامش، عزت و سعادت ابدى، راهى نیکوتر از نوشیدن دمادم این ساغر آسمانى نخواهند یافت؛ چرا که تنها در سایه‏سار سقفى که با انوار قدسى آیات قرآن خواهند ساخت، مسیرى به سوى فردایى جاودانه در نیکویى و خیر براى خویش ترسیم مى‏نمایند. بى‏تردید، جامعه‏اى که افراد آن، آرامش و سعادت را از طریق کتاب وحى جستجو مى‏کنند هیچ‏گاه از تخریب، بى‏انصافى، دروغ، دزدى، فساد و ... رنج نخواهد برد و همواره شاهد مدیران و مردمانى از جنس عشق و مهربانى خواهد بود. این یک حقیقت است که با جسم و روحى بیمار و ناآرام نمى‏توان به دیدار خدا و آرامش واقعى رسید. آفریننده، خود راه را گشوده و درمان را هدیه کرده است. قرآن، همان دارویى است که دوستداران زیارت دوست را آماده دیدار مى‏سازد.

تاثیر معجزه‏آساى صوت قرآن:

اگر چه از نزول این کتاب هدایت و انسان‏ساز و داروى آرامبخش آسمانى، بیش از هزار و چهارصد سال مى‏گذرد اما آدمى همچنان به ابعاد گسترده و اعجاز تاثیرگذارى آن در مسائل مختلف پى نبرده و هرازگاهى به کشفیاتى در

مجموعه مقالات قرآن و طب، ج‏3بخش‏اول، ص: 423

یکى از عرصه‏هاى علمى و ... به وسیله قرآن دست مى‏یابد. شاید بتوان گفت پى بردن به خاصیت آرامبخشى و درمان‏گرى در زمینه‏هاى گوناگون، یکى از مهمترین کشف‏هاى کسانى است که شاید حتى به این کتاب آسمانى باور دینى نداشته باشند.

تاثیر شگرف این نعمت الهى در درمان دردها تا جایى است که برخى از کشورها و مجامع دنیا براى درمان بیمارى‏هاى روحى و جسمى بیماران به دعا و قرآن روى آورده‏اند. بگونه اى که هم‏اینک به لحاظ علمى نیز ثابت شده است که شنیدن صوت قرآن کریم، مى‏تواند تنش‏هاى روانى را در انسان کاهش دهد. براساس تحقیقات صورت گرفته در آمریکا ثابت شده است، گوش کردن به صوت ترتیل قرآن کریم، تغییرات فیزیولوژیکى در سیستم عصبى انسان ایجاد مى‏کند و تنش‏هاى شدید روحى را کاهش مى‏دهد. تاثیر آرام‏بخش شنیدن قرآن کریم در افراد عصبى و پرتنش به حدى است که 97 درصد این مشکلات کاهش مى‏یابد. جالب‏تر آنکه این نتایج مثبت در حالى به دست آمده است که بسیارى از این افراد حتى با زبان عربى آشنا نبوده و متوجه مفهوم آیات نمى‏شدند. در همین راستا، پایگاه اینترنتى «میدل ایست آن‏لاین» هم گزارش داد، کسانى که تسلط به زبان عربى ندارند نیز با شنیدن آیات قرآن به آرامش مى‏رسند و این به علت تاثیر فیزیولوژیکى آن بر سیستم عصبى آنهاست. همچنین در یک تحقیق صورت گرفته درباره اثر صوتها بر روى موجودات، معلوم شده است که اصوات، تاثیر مستقیمى بر سلولها و بافتها دارند، بنحوى که در میزان زیبایى شکل آنها نقش‏آفرینى مى‏نمایند. بطور مثال نتایج حاصل از قرار گرفتن مولکولهاى آب در برابر آهنگهاى پاپ و کلاسیک و همچنین صوت قرآن، نشان داد که آن دسته از مولکولهایى که در برابر صوت قرآن قرار داشتند از شکل و چینش زیباترى برخوردار شده اند. حال این سوال مطرح مى‏شود: درحالى‏که حدود هفتاد درصد حجم بدن آدمى از آب تشکیل شده است، تاثیر صوت قرآن بر میزان زیبایى و نحوه شکل‏گیرى آن تا چه اندازه خواهد بود؟

مجموعه مقالات قرآن و طب، ج‏3بخش‏اول، ص: 424

قرآن و تلاوت قرآن در تحقیقات تجربى:

کوئینگ و همکاران براساس نتایج تحقیق خود یافتند که اعتقادات مذهبى باعث کاهش افسردگى مى‏گردد.

تحقیقى توسط نیکبخت (1373) با عنوان بررسى میزان تاثیر آواى دلنشین قرآن کریم بر کاهش درد بعد از جراحى بیماران در تهران انجام شد. نتایج نشان داد گروهى که آواى قرآن کریم را گوش فراداده بودند از نظر کاهش شدت درد در مقایسه با گروه شاهد اختلاف معنى‏دارى داشتند. بعلاوه در گروه آزمون شدت علائم حرکتى و صوتى ناشى از درد بطور معنى‏دارى کاهش پیدا کرده بود.

McCraty

(1998) تحقیقى با عنوان تاثیر انواع متفاوت موسیقى بر خلق، اضطراب و بهداشت روانى انجام دادند. نتایج نشان داد موسیقى راک بطور معنى‏دارى پرخاشگرى، اضطراب و بیقرارى را افزایش داده و آرامش و بهداشت روانى آنان را کاهش داده است. موسیقى منظم بیشترین تاثیر را در افزایش احساسات مثبت و کاهش احساسات منفى داشته است.

Millar

و همکاران (1997) در تحقیقى با عنوان اعتقادات مذهبى و افسردگى در 60 مادر و 151 فرزند در آمریکا بیان کردند که اعتقادات مذهبى در این دو گروه یکى از عوامل مهم پیشگیرى‏کننده بر علیه افسردگى مى‏باشد.

مجیدى (1383) در تحقیقى تحت عنوان تاثیر آواى قرآن بر میزان اضطراب بیماران قبل از آنژیوگرافى عروق کرنر گزارش کردند افرادى که به قرآن کریم گوش داده بودند میزان علائم حیاتى و اضطراب کمترى را نسبت به گروه شاهد داشتند.

انصارى و همکاران (1384) در تحقیقى با هدف تاثیر آواى قرآن کریم بر افسردگى بیماران بسترى در بیمارستان روان انجام دادند. نتایج نشان داد که آواى قرآن کریم بر افسردگى تاثیر داشت و این میزان در کسانى که به قرآن کریم اعتقاد بیشترى داشتند بالاتر بود.

نتیجه‏گیرى:

آواى قرآن کریم به‏عنوان یک موسیقى عرفانى از بعد اعجاز بیانى بر حالات روحى و روانى انسان تاثیرگذار است. لذا مى‏توان به‏عنوان یک روش پیشگیرى و درمانى غیر دارویى در اختلالات روان از جمله اضطراب و افسردگى استفاده نمود.

مجموعه مقالات قرآن و طب، ج‏3بخش‏اول، ص: 425

منابع‏

1- بلوریان محسن، اثرات تمرینات مختلف ورزشى بر بهداشت روانى، مجله ورزش و ارزش 1375. شماره 89 ص 24

2-

Kaplan HT. comprehensive textbook of psychiatry. Williams wilkins. 2002, 4821

3- یوسفى بهرام. اثر ضد افسردگى و درمانى ورزش. مجله ورزش و دانشگاه. 1372. شماره 16. ص 4

4-

Dikestin, T.( 0002 ). Gender difference in mood and anxiety disorders from bench to bedside. American Journal of Psychiatry, 751) 81 (, 6811- 78.

5-

Isaacs, L. R.( 2002 ). Basic concepts of Psychiatric Mental Health Nursing,) 5 (. Lippincott.

6- باقرى یزدى، عباس. بوالهرى، جعفر. پیروى، حمید. (1374). بررسى وضعیت سلامت روانى دانشجویان ورودى سال تحصیلى 74- 73 دانشگاه تهران. فصلنامه اندیشه و رفتار.

سال اول، شماره 4، صفحات 30 تا 39.

7- دستجردى، رضا. خزاعى، کلثوم. (1380). بررسى سلامت عمومى دانشجویان ورودى سال 81- 82 دانشگاه علوم پزشکى بیرجند. مجله علمى دانشگاه علوم پزشکى بیرجند. شماره 14، دوره 8، صفحات 34 تا 38.

8- نوربالا، احمد على. کاظم، محمد (1378). طرح ملى بررسى سلامت و بیمارى در ایران. مرکز ملى تحقیقات علوم پزشکى کشور. وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکى، تهران، صفحات 7 تا 10.

9- دادجو، زهرا. (1376). علل مؤثر بر پیدایش اضطراب مدرسه و اثربخشى پسیکودرام در درمان آن. پایان‏نامه کارشناسى ارشد روانشناسى، دانشگاه علامه طباطبایى تهران، صفحات 22 تا 26

10- سوره زخرف آیه 36

11- اصول کافى، ج 2، ص 599

12- بحار الانوار، ج 92، ص 109.

13- صحیفه‏ى سجّادیه، دعاى 42

14- بحار الانوار، ج 92، ص 20

15- بحار الانوار، ج 92، ص 20

16- بحار الانوار، ج 92، ص 19

مجموعه مقالات قرآن و طب، ج‏3بخش‏اول، ص: 426

17- اصول کافى، ج 2، ص 601

18- اصول کافى، ج 2، ص 601

19- نهج البلاغه، فیض الاسلام، خطبه‏ى 147

20- بحار الانوار، ج 92، ص 117

مجموعه مقالات قرآن و طب، ج‏3بخش‏اول، ص: 427

سلامت روان از منظر قرآن، سنّت و طب‏

مجموعه مقالات قرآن و طب، ج‏3بخش‏اول، ص: 429

سلامت روان از منظر قرآن‏

سیاوش شیخ علیزاده‏[1]، عزت اللّه احمدى‏

چکیده‏

مقاله حاضر به بررسى سلامت روان از دیدگاه قرآن مى‏پردازد در این مقاله ابتدا به تعاریف سلامت روان از دیدگاههاى مختلف از جمله از دیدگاه جهانى بهداشت، انجمن کانادایى بهداشت روانى اشاره مى‏شود. سپس انگیزه‏ها از دیدگاه قرآن و نقش آنها در سلامت روانى در دو سطح انگیزه‏هاى فیزیولوژیک و انگیزه‏هاى روانى مورد بحث قرار مى‏گیرد و از بین انگیزه‏هاى فیزیولوژیک انگیزه‏هاى جنسى و مادرى و از بین انگیزه‏هاى روانى، انگیزه رقابت، پرخاشگرى و دیندارى و اهمیت آنها در سلامت روان پرداخته و در نهایت شیوه‏هاى روان‏درمانى که پیشگیرى ثانویه تلقى مى‏شوند مورد تحلیل قرار مى‏گیرد از مجموع بحثها مشخص مى‏شود که جهت‏گیرى اولیه در قرآن در مجموع از نوع پیشگیرى اولیه بوده ضمن اینکه پیشگیرى ثانویه و یا به عبارتى شیوه‏هاى روان‏درمانى از منظر قرآن نادیده گرفته نشده است.

واژه‏هاى کلیدى:

قرآن، سلامت روان، معیارهاى سلامت روان‏

مقدمه:

آدمى از آغاز پیدایش بصورت تکامل‏یافته کنونى درباره ویژگیهاى روانى و رفتارى خود کنجکاو بوده و در جستجوى اصول و معیارهایى براى سلامت آن بوده است (از زمانهاى دور فیلسوفان و دانشمندان و همچنین ادیان و مذاهب الهى و مکاتب گوناگون فکرى و تربیتى، قوانین و رهنمودهایى را به منظور ارتقاء سلامت روان در زمینه‏هایى چون تسلط بر هیجان‏ها، آگاهى از ضعفها، پذیرش مسئولیت‏ها در تعامل با محیط انسانى و

مجموعه مقالات قرآن و طب، ج‏3بخش‏اول، ص: 430

مادى و ... ارائه نموده‏اند) انسان ازآن‏رو که مخاطب قرآن است یکى از اساسى‏ترین و محورى‏ترین موضوعات قرآنى باشد.

هدف فرامین و نصایح قرآنى رسیدن به کمال و حرکت به سوى وجود مطلق است ارتباط انسان و خدا، شرط اساسى نیل به کمال محض و آرامش و سلامت تن و روان است.

بنابراین با تأسى به قرآن و به کمک حقایقى که در قرآن درباره انسان و صفات و حالات روانى او آمده است مى‏توان چهره‏اى درست از شخصیت انسان ترسیم نموده و انگیزه هاى اصلى محرک رفتارهاى انسان و عواملى که در هماهنگ کردن شخصیت و ایجاد بهداشت روانى او تاثیر بسزایى دارند را شناخت.

روش پژوهش:

روش پژوهش حاضر از نوع روش توصیفى و کتابخانه است با تکیه به روش توصیفى کتابخانه، سعى شده است تا بدون هیچ‏گونه دخالت یا استنتاج ذهنى، بصورت کیفى از قرآن و منابع نوشتارى معتبر و موجود در کتب تفسیرى و مجلات و نشریات ادوارى و سایتهاى اینترنتى جمع‏آورى و واقعیات، گزارش شده و شرایط موجود توصیف، تجزیه و تحلیل شود.

براى پرداختن به موضوع اصلى پژوهش ابتدا تعاریف مختلفى از سلامت روان از دیدگاه روانشناسان ارائه مى‏شود. سپس انگیزه‏هاى فیزیولوژیک و روانى مورد اشاره در قرآن به تفصیل مورد بحث قرار مى‏گیرد.

تعاریف مختلف سلامت روانى: کارل مینجر (به نقل از احمدوند، 1386، صفحه 3) مى‏نویسد:

سلامت روانى عبارت است از سازش فرد با جهان اطرافش به حد اکثر امکان به‏طورى که باعث شادى و برداشت مفید و موثر به‏طور کامل شود.

فرهنگ بزرگ روان‏شناسى لاروس، بهداشت روانى را چنین تعریف مى‏کند ( (استعداد روان براى هماهنگ، خوشایند و موثر کار کردن، براى موقعیتهاى دشوار انعطاف‏پذیر بودن و براى بازیابى تعادل خود، توانایى داشتن)) (گنجى، 1384، صفحه 9)، سازمان جهانى بهداشت، بهداشت روانى را چنین تعریف مى‏کند: بهداشت روانى در درون مفهوم کلى‏

مجموعه مقالات قرآن و طب، ج‏3بخش‏اول، ص: 431

بهداشت جاى مى‏گیرد و بهداشت یعنى توانایى کامل براى ایفاى نقشهاى اجتماعى، روانى و جسمى بهداشت، تنها نبود بیمارى یا عقب‏ماندگى نیست (همان منبع، ص 100).

در سالهاى اخیر، انجمن کانادایى بهداشت روانى، بهداشت روانى را در سه قسمت تعریف کرده است: قسمت اول به نگرشهاى مربوط به خود

قسمت دوم: نگرشهاى مربوط به دیگران و قسمت سوم نگرشهاى مربوط به زندگى‏

نگرشهاى مربوط به خود تسلط بر هیجانهاى خود

آگاهى از ضعفهاى خود

رضایت از خوشیهاى ساده‏

نگرشهاى مربوط به دیگران علاقه به دوستیهاى طولانى و صمیمى‏

احساس تعلق به یک گروه‏

احساس مسئولیت در مقابل محیط انسانى و مادى‏

نگرشهاى مربوط به زندگى پذیرش مسئولیتها

ذوق و توسعه امکانات‏

توانایى اخذ تصمیمات شخصى‏

ذوق خوب کار کردن (همان منبع، صص 14- 13)

بهداشت روانى عبارتست از مجموعه عواملى که در پیشگیرى از ایجاد و یا پیشرفت روند وخامت اختلالات شناختى، احساسى و رفتارى در انسان نقش موثر دارند بنابراین تعریف بهداشت روانى شامل سه نوع، پیشگیرى اولیه ثانویه و ثالث مى‏باشد.

روانشناسان معاصر انگیزه‏ها را به دو بخش اصلى تقسیم مى‏کنند که عبارتند از:

الف: انگیزه‏هاى فیزیولوژیک ب: انگیزه‏هاى روانى‏

مجموعه مقالات قرآن و طب، ج‏3بخش‏اول، ص: 432

انگیزه‏ها نیروهاى محرکى هستند که انسان را به برآوردن نیازهاى اساسى و ضرورى زندگى و ادامه آن وامى‏دارند و او را به انجام بسیارى از کارهاى مهم دیگر که در هماهنگ کردن انسان با محیط زندگى مفید هستند، برمى‏انگیزد،

الف: انگیزه‏هاى فیزیولوژیک:

این انگیزه‏ها، انگیزه‏هاى فطرى هستند که به نیازهاى فیزیولوژیک جسم و نقص یا عدم تعادلى که دریافت‏هاى بدن به وجود مى‏آیند مربوط مى‏شوند نظیر گرسنگى، تشنگى، خستگى، گرما، سرما و درد و ... این انگیزه‏ها رفتار فرد را در جهت جبران نقص و کمبودى که گاهى در بافت‏هاى بدن بوجود مى‏آید، راهنمایى مى‏کنند و آن را از نظر توازن به وضعیت گذشته برمى‏گردانند.

در این زمینه از مجموع آیات قرآنى که به چند مورد اشاره خواهد شد، چنین استنباط مى‏شود که قرآن مجید هدف عمده خود را بر این قرار داده است که به موجود انسانى بفهماند که اولا جنبه‏هاى فیزیولوژیک در پدیدآیى، ارتقا و حفظ سلامت روان حائز اهمیت هستند، بنابراین از آنها به‏عنوان نعمت وجود یاد مى‏کند. ثانیا از ابعاد فیزیولوژیک باید به حد و اندازه خود کار کشیده و افراط در این امر مشکلات جدى، بخصوص در زمینه روانى ایجاد مى‏کند. به‏عنوان نمونه قرآن کریم در سوره طه آیه 50 مى‏فرماید:

«خدایا ما آن کسى است همه موجودات عالم را نعمت وجود بخشیده، پس به راه کمالش هدایت کرده است.» و یا در سوره اعلى آیه 1- 3 مى‏فرماید «اى پیامبر به نام خداى خود که برتر و بالاتر از همه موجودات است به تسبیح و ستایش مشغول باش. آن خدایى که عالم را آفرید و همه را به حد کمال خود رسانید و آن خدایى که هر چیز را قدر و اندازه داد و به راه کمالش هدایت نمود» و نیز در سوره قمر آیه 49 مى‏فرماید «ما همه چیز را در اندازه‏اى مشخص آفریدیم.»

بنابراین انسان و همچنین حیوان- با روشى مشخص و حساب‏شده و در اندازه‏اى معین آفریده شده است. به‏طورى که از نظر توازن و هماهنگى در اندازه‏اى مشخص قرار دارد و هرگاه این توازن به هم بخورد یک سرى انگیزه فیزیولوژیک به کار مى‏افتد و انسان را به‏

مجموعه مقالات قرآن و طب، ج‏3بخش‏اول، ص: 433

انجام انواع فعالیتهاى هماهنگ‏کننده که براى برگرداندن حالت توازن سابق به بدن لازم است وادار مى‏کند. (عباس عرب، 1377)

در این مقاله از بین انگیزه‏هاى مختلف فیزیولوژیک دو انگیزه جنسى و مادرى مورد بررسى قرار مى‏گیرد.

1- انگیزه جنسى: انگیزه جنسى در واقع پایه تشکیل خانواده است زیرا هریک از زوجین در کنار همسر خود احساس راحتى و امنیت و آرامش مى‏کند و بین آنها عاطفه عشق و دوستى و مهربانى به وجود مى‏آید که این خود عامل تداوم زندگى زناشویى، در حالتى از هماهنگى و همکارى مى‏باشد و این نوع زندگى نیز به نوبه خود فضاى سالمى را براى رشد و تربیت کودکان و شکل‏گیرى صحیح شخصیت آنها، آماده مى‏سازد قرآن کریم در آیات متعدد به فلسفه وجود انگیزه جنسى اشاره مى‏کند براى نمونه در آیه 21 سوره روم مى‏فرماید «اوست خدائى که همه شما را از یک تن آفرید و از او نیز جفتش را مقرر داشت تا به او انس و آرام گیرد» و نیز در آیه 189 سوره اعراف مى‏فرماید «و یکى از آیات خدا این است که براى شما از جنس خودتان جفتهایى آفرید که مایه آرامش شما باشد و میان شما رافت و مهربانى قرار داد و در این امر براى مردم با فکر نشانه‏هاى علم و حکمت خدا آشکار است.» و بالاخره در آیه 13 سوره حجرات مى‏فرماید «اى مردم ما همه شما را از مرد و زن آفریدیم و شما را دسته‏ها و قبایل مختلفى قرار دادیم تا همدیگر را بشناسید همانا گرامى‏ترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست.» از نص این آیه اخیر به وضوح روشن است. که جنسیت مایه بزرگى نیست و این برخلاف نظر برخى روان‏تحلیل‏گران و بیشتر افراد عامه است که جنسیت را مایه برترى تلقى مى‏نمایند.

2- انگیزه‏هاى مادرى: قرآن در زمینه انگیزه مادرى در آیه 15 سوره احقاف چنین مى‏فرماید:

«ما به انسان سفارش کردیم که به پدر و مادر خود احسان کند چون‏که مادر، رنج و زحمت بار حمل را متحمل شده و باز با درد و مشقت وضع حمل کرده و سى ماه تمام مدت حمل‏

مجموعه مقالات قرآن و طب، ج‏3بخش‏اول، ص: 434

و شیرخوارگى بوده است» و نیز در آیه 14 سوره لقمان اشاره مى‏کند «و ما به هر انسان سفارش کردیم که در حق پدر و مادر نیکى کند خصوصا مادر که چون بار حمل فرزند برداشته و تا مدت 2 سال که طفل را از شیر بازگیرد هر روز رنج و ناتوانیش افزوده شده است ...»

آنچه که قرآن بیان کرده است گامى فراتر از نظریه‏هاى روابط موضوعى معاصر در روانشناسى است چراکه قرآن ضمن اشاره به تحمل درد و رنج مادر، براى دلگرم کردن مادر و نیز هدایت و راهنمایى به فرزندان توصیه مى‏کند که مبادا به زحمات پدر و مادر بى‏توجه باشند به عبارتى قرآن مساله را فقط به زمان وابستگى عاطفى و جسمانى کودک به مادر محدود نمى‏کند که هر موقع کودک به استقلال دست یافت و توانست نیازهاى خودش را ارضا نماید، پدر و مادر را نادیده بگیرد بلکه از بعد شناختى نیز قرآن کریم آموزشها و رهنمودهایى را بیان مى‏کند که این رهنمودها در روابط بین فردى و ارتقاء سلامتى روانى افراد (هم پدر و مادر و هم فرزندان) حائز اهمیت مى‏باشد بدین معنى که حفظ پیوندهاى خانوادگى و فامیلى و معاشرت با آنها، مى‏تواند احساس طرد شدن را از فرد زایل نماید و با تماس مداوم با اقوام و نزدیکان، فرد احساس مى‏کند مورد عشق و علاقه دیگران هست و از روى و محبت و عطوفت با وى رفتار مى‏شود و مطمئن است که مورد تنفر و خصومت دیگران نیست و درنتیجه در کاهش احساس تنهایى او موثر خواهد بود و همین همدلى بین افراد باعث مى‏شود توان و مقاومت افراد به حد اکثر خود برسد و به تقویت «من» بیانجامد و در آن صورت با داشتن «من قوى» مشکلات زندگى کمتر نمود پیدا مى‏کند و درنتیجه فشار روانى کاهش مى‏یابد.

ب- انگیزه‏هاى روانى: انگیزه‏هایى هستند که مستقیما نمى‏توان آنها را به حالتهاى فیزیولوژیک بدن که درنتیجه نیازهاى جسمى هستند، برگرداند به عبارت دیگر اکثر روانشناسان انگیزه‏هاى روانى را شاخه یا شعبه‏اى از انگیزه‏هاى فیزیولوژیک مى‏دانند که درنتیجه تاثیر و تاثر مهارتها و عوامل رشد اجتماعى فرد به وجود مى‏آیند

مجموعه مقالات قرآن و طب، ج‏3بخش‏اول، ص: 435

بنابراین آنها وجود عناصر فطرى در انگیزه‏هاى روانى را انکار نمى‏کنند حتى برخى از آنها مانند اریک فروم معتقدند که بعضى از انگیزه‏هاى روانى که فروم آنها را «نیازهاى روانى» مى‏نامد در واقع نیازهاى فطرى و اساسى در سرشت انسان هستند که قابل فراگیرى و اکتساب از محیط اجتماعى نمى‏باشد (لیندزى، 1967)

برخى از مهمترین انگیزه‏هاى روانى که قرآن نیز به آن اشاره کرده است عبارتند از:

1- انگیزه مالکیت: قرآن کریم در آیات متعدد به انگیزه مالکیت اشاره مى‏کند از جمله در آیه 20 سوره حدید اشاره مى‏کند که «بدانید که زندگى دنیا در حقیقت بازیچه و وسیله لهو و لعب و عیاشى و آرایش و تفاخر و خودستایى به یکدیگر و حرص و زیاد کردن مال و فرزندان است و ...» و نیز در آیه 46 سوره کهف مى‏فرماید: «مال و ثروت و فرزندان، زیب و زینت زندگانى دنیاست ...» با توجه به دو آیه فوق اولا، قرآن مخالفتى با انگیزه مالکیت ندارد و آن را زینت زندگانى دنیوى تلقى مى‏کند ثانیا به افراد این نکته را هشدار مى‏دهد که نباید دلبستگى به اموال دنیوى بوجود بیاید چراکه این اموال مادى و دنیوى زودگذرند و سرمایه‏گذاریهاى روانى در این زمینه فرد را مستعد انواع بیماریهاى روانى و جسمانى نظیر افسردگى، اختلالات قلبى و عروقى و ... مى‏سازد.

2- انگیزه رقابت: شاید چنین تصور شود که قرآن کریم انگیزه رقابت را نفى کرده باشد ولى تفکر و تامل در آیات قرآنى و توجه به نوع برخورد قرآن با مساله انگیزه رقابت، انسان را به شگفتى وامى‏دارد چراکه نه تنها از منظر قرآن رقابت امرى نامطلوب نیست بلکه مى‏تواند به رفع بسیارى از معضلات فردى- اجتماعى و حتى اقتصادى- سیاسى کمک نماید براى مثال خداوند در آیه 48 سوره مائده مى‏فرماید «پس به کارهاى نیک سبقت گیرید که بازگشت همه شما به سوى خداست و در آنچه اختلاف مى‏کنید شما را به جزاى آن آگاه خواهد ساخت» و یا وقتى در آیه 148 سوره بقره مى‏فرماید «هرکسى را راهى به سوى حق- یا قبله‏اى است در دین خود- که بدان راه یابد و به آن قبله روى نماید پس بشتابید به خیرات ...» مشخص مى‏شود که رقابت مورد قبول قرآن، رقابت سازنده، هم از بعد فردى و

مجموعه مقالات قرآن و طب، ج‏3بخش‏اول، ص: 436

هم از بعد اجتماعى است و بنابراین در چنین رقابتى فرد به هیچ وجه نگرانى، دلهره و ترس به خود راه نخواهد داد این نوع رقابت به حدى شادى‏آفرین و وجدآور است که فرد را به یک نشاط روحى و روانى سوق مى‏دهد چراکه انسان از اقدامات خود بازخوردهاى مثبت گرفته و خود تقویتى در او افزایش مى‏یابد.

3- انگیزه پرخاشگرى: پرخاشگرى به صورتهاى فیزیکى و کلامى مى‏تواند اتفاق بیفتد و در هر دو حالت هم به خود فرد پرخاش‏کننده و هم به فرد مورد پرخاش از نظر روانى آسیب مى‏رساند چراکه فرد پرخاشگر چون به دیگران آزار و اذیت مى‏رساند حالت سوءظن نسبت به رفتارهاى دیگران پیدا مى‏کند و فرد مورد پرخاش هم عزت نفس و ارزشمندى خود را از دست مى‏دهد به همین دلیل قرآن به نمونه‏هایى از پرخاشگرى اشاره مى‏کند، از جمله به داستان هابیل و قابیل اشاره مى‏کند که از خود داستان زمینه‏هاى روانى بوجود آورنده پرخاشگرى نیز استنباط مى‏شود. از جمله حسودى، غلبه هیجانات بر افکار و ...

خداوند در قرآن در سوره مائده آیه 27- 30 مى‏فرماید «و بخوان بر آنها حقیقت و راستى حکایت دو پسر آدم (هابیل و قابیل) را که تقرب به قربانى جستند، از یکى پذیرفته شده و از آن دیگرى که پذیرفته نشده، گفت من تو را البته خواهم کشت ... آنگاه هواى نفس او را بر کشتن برادرش ترغیب کرد تا او را به قتل رساند و بدین سبب از زیانکاران عالم گردید» و نیز در آیه 212 سوره بقره مى‏فرماید: «حیات در نظر کافران عاریت و متاع دنیوى جلوه کرده و اهل ایمان را مورد مسخره قرار مى‏دهند.»

4- انگیزه دیندارى: یک انگیزه روانى است که ریشه فطرى در سرشت انسان دارد زیرا انسان در اعماق وجود خود انگیزه‏اى را احساس مى‏کند که او را به تحقیق و تفکر درباره آفریدگار خویش و جهان هستى و عبادت و چاره‏جویى از او و پناه بردن به او وامى‏دارد.

امروزه اکثر روان‏شناسان به بحث دین و تاثیر آن بر سلامت روانى مى‏پردازند و به این نتیجه رسیده‏اند که یکى از عوامل تعیین‏کننده سلامت روانى بشر حاضر، دین و رفتارهاى دینى مى‏باشد رفتارهایى که به قول آلپورت از نوع جهت‏گیرى درونى باشد نه از نوع جهت‏

مجموعه مقالات قرآن و طب، ج‏3بخش‏اول، ص: 437

گیرى بیرونى. قرآن به این مورد از مدتها پیش اشاره نموده و در آیه 63 سوره انعام مى‏فرماید: «بگو اى پیامبر آن کیست که من را از تاریکیها و سختیهاى بیابان و دریا نجات مى‏دهد که او را به تضرع و زارى و از باطن قلب مى‏خوانید که اگر ما را از این مهلکه نجات داد پیوسته شکرگزار او هستیم.» بنابراین دین و رفتارهاى دینى به زندگى انسان معنا و پویایى مى‏دهد و انسان را از مرگ روانى نجات مى‏دهد.

غلبه بر انفعالها: در این قسمت به راهبردهاى قرآن در زمینه برخى از حالتهاى عاطفى و هیجانى مخل سلامت روانى اشاره مى‏شود.

1- غلبه بر ترس از مرگ: ترس از مرگ زمانى در انسان ایجاد مى‏شود که دلبستگى انسان به دنیاى مادى بیشتر باشد و تصور کند که در دنیا همیشگى خواهد بود درصورتى‏که راهبرد قرآن در این زمینه این است که به تدریج این تصور غلط را از بین ببرد و این کار را در آیات متعدد انجام مى‏دهد. در واقع در مفاهیم قرآنى تلاش بر این است که حساسیت فرد را با اشاره به اینکه زندگانى دنیوى چندروزه بیش نیست و یا اینکه هر نفسى شربت مرگ را خواهد چشید نسبت به مرگ از بین ببرد از جمله قرآن در آیه 57 سوره عنکبوت مى‏فرماید «هر نفسى شهد ناگوار مرگ را خواهد چشید و پس از مرگ همه به ما رجوع خواهند کرد.» و یا در آیه 39 سوره غافر مى‏فرماید «اى قوم این زندگانى (فانى) دنیا، متاع ناچیزى بیش نیست و سراى اخرت منزلگاه ابدى و حیات جاودانى است.»

2- غلبه بر غضب: خشم و غضب عامل بسیارى از بیماریهاى جسمى از جمله اختلالات قلبى و عروقى است امروزه بیماریهاى قلبى و عروقى رتبه سوم مرگ‏ومیر در دنیا را به خود اختصاص داده است. قرآن توصیه‏هاى زیادى براى غلبه بر خشم مطرح نموده است از جمله طلب مغفرت پروردگار، نیکى کردن در قبال بدى، عفو و دورى از انتقام و ...

قرآن در آیه 13 سوره مائده مى‏فرماید: «... پس تو از آنها درگذر و کار بدشان را عفو کن که همانا خدا نیکوکاران را دوست مى‏دارد» و یا در آیه 22 سوره نور مى‏فرماید: «... باید مومنان همیشه بلندهمت بوده و با مردم عفو و صلح پیشه کنند و از بدیها درگذرند آیا

مجموعه مقالات قرآن و طب، ج‏3بخش‏اول، ص: 438

دوست نمى‏دارید که خدا هم در حق شما مغفرت و احسان فرماید؟ که خدا بسیار آمرزنده و مهربان است.»

علاوه بر موارد ذکرشده که حالت توصیه‏اى داشته است. قرآن روش‏هاى چندى نیز در روان‏درمانى پیش گرفته است که مهم‏ترین آنها ایجاد تعدیل یا تغییر در شخصیت یا رفتار است. ازاین‏رو نخست به تعدیل یا تغییر افکار و گرایش‏هاى فکرى آنها اقدام مى‏کند چراکه رفتار انسان به مقدار زیادى تحت تاثیر افکار و گرایش او قرار دارد به همین دلیل است که هدف اساسى روان‏درمانى را تغییر نوع تفکرات بیماران روانى درباره خود، هستى، مردم و زندگى، مشکلات و اهداف زندگى دانسته‏اند. اما بیمار روانى با تغییر افکارى که در اثر درمان حاصل مى‏شود در برابر مشکلات و حل آنها توانا مى‏شود و اضطرابش کاهش مى‏یابد.

قرآن براى پرورش شخصیت مردم و ایجاد تغییر در رفتار آنان، روش کار و ممارست عملى در زمینه افکار و عادات جدید رفتارى را که در نظر دارد در نفوس آنان تحکیم بخشد به کار گرفته است. به همین منظور عبادات مختلفى چون نماز، روزه، زکات و حج و مانند آنها را واجب کرده است.

انجام منظم و مرتب این عبادت در اوقاتى معین مومن را به یاد خدا مى‏اندازد و باعث مى‏شود که او همواره در همه جا و در همه کار خدا را در نظر داشته باشد.

حالت تمدد اعصاب و آرامش روانى ناشى از نماز انسان را از اضطرابى که بیماران روانى از آن رنج مى‏برند مى‏رهاند چون این حالت‏ها معمولا تا مدتى پس از نماز نیز در انسان باقى مى‏ماند و ادامه مى‏یابد انسان گاهى در حالت تمدد اعصاب و آرامش روانى پس از نماز با امور یا مواردى اضطراب‏انگیز روبرو مى‏شود یا آنها را به یاد آورد. تکرار حدوث این موارد و یادآورى آنها در حالت تمدد اعصاب و آرامش نفسانى پس از نماز به خاموش شدن تدریجى اضطراب در انسان منجر مى‏شود.

مجموعه مقالات قرآن و طب، ج‏3بخش‏اول، ص: 439

این تاثیر مهم که نماز در درمان اضطراب دارد، همانند تاثیر روش روان‏درمانى برخى از درمانگران رفتارگرایى معاصر در درمان اضطراب بیماران روانى است که از طریق درمان از راه آرام‏سازى یا درمان از راه کاهش حساسیت انفعالى انجام مى‏گیرد.

دعا نیز موجب کاهش شدت اضطراب مى‏شود. روشن است که اضطراب از عجز انسان در برابر حل تضادهاى روانى وى ناشى مى‏شود و اصولا بخش بزرگى از نیروى روانى انسان براى حل تضادهاى روانى مصروف مى‏شود به همین دلیل است که بیماران روانى نمى‏توانند به‏طور صحیح توانایى خود را بروز دهند چون تضادهاى روانى آنان نیروى شان را مصرف مى‏کند اما وقتى همین بیماران درمان شوند و نیروهاى روانى آنان آزاد مى‏گردد اظهار شادابى و نشاط مى‏کنند و نیروى کار و تولیدشان افزایش مى‏یابد.

به‏طور خلاصه مباحث مطرح‏شده به پیشگیریهاى اولیه و ثانویه اختصاص داده شد و در اینجا مشخص مى‏شود که در قرآن نیز اصل بر پیشگیرى اولیه است و هر چقدر سرمایه گذارى روى پیشگیرى اولیه انجام گیرد به همان اندازه آرامش روانى- اجتماعى را بیشتر شاهد خواهیم بود.

نتیجه:

از مباحث فوق چنین نتیجه‏گیرى مى‏شود که اولا محور بحثها در قرآن عمدتا ابعاد روان‏شناختى دارد که مى‏خواهد افراد را به تفکر در رفتارهاى خود وادارد. ثانیا در مباحث قرآنى بیشتر بر افکار و نگرش انسان تاکید شده است در واقع از منظر قرآن تحقق سلامت روان‏گر و در سلامت فکرى و نگرشى فرد مى‏باشد یعنى نوع نگرش فرد پیش‏بینى‏کننده سلامت روانى و جسمى فرد مى‏باشد و به همین دلیل در قرآن توصیه شده است که نسبت به اعمال و رفتار دیگران سوءظن نداشته باشیم و بر همین اساس یکى از راههاى ارتقاء سلامت روان اصلاح تفکرات و افکار غیر منطقى و ناکارآمد مى‏باشد.

مجموعه مقالات قرآن و طب، ج‏3بخش‏اول، ص: 440

منابع‏

- قرآن کریم‏

- احمدوند، محمد على (1386)، بهداشت روانى، تهران، انتشارات پیام نور

- شاملو، سعید (1378)، بهداشت روانى، تهران، انتشارات رشد

- گنجى، حمزه (1384)، بهداشت روانى، تهران، انتشارات ارسباران‏

- نجاتى، محمد عثمان (1377)، قرآن و روانشناسى، ترجمه عباس عرب، انتشارات آستان قدس رضوى‏

- Lindzey, G; hall, C. S and Thompson, R. F; psychology. Newyork worth. 65 Publishers. Inc, 46, P. 063

[2]